Giãn tĩnh mạch là một căn bệnh tưởng mới nhưng lại không mới. Nhắc đến suy giãn tĩnh mạch, người ta thường hay để ý đến suy giãn tĩnh mạch chân (hay suy giãn tĩnh mạch chi dưới) do sự phổ biến và những nguy cơ tiềm ẩn của bệnh. Tỉ lệ mắc suy tĩnh mạch ở Việt Nam và trên thế giới là không hề thấp với tỉ số lần lượt là 62% và 80% ở người trưởng thành. Trong đó, tỷ lệ mắc bệnh ở nữ so với nam là 3 : 1. Bệnh suy giãn tĩnh mạch được biểu hiện với từng các cấp độ nguy hiểm khác nhau, trong đó, biến chứng nặng nề nhất có thể kể đến như viêm loét bàn chân, với 1% số bệnh nhân loét bàn chân có nguyên nhân là suy giãn tĩnh mạch. (Theo The epidemiology of chronic venous insufficiency and varicose veins. Ann Epidemiol 2005;15:175-184)
Đây là một vấn đề sức khỏe cần được quan tâm do theo thống kê, chi phí y tế cho điều trị và quản lý bệnh này chiếm khoảng 3% tổng chi phí chăm sóc y tế (Theo thống kê ở Pháp năm 2015)
Bài viết dưới đây Heal Central sẽ nêu những vấn đề chính và giải đáp một số câu hỏi thường gặp về bệnh suy giãn tĩnh mạch chi dưới.
Suy giãn tĩnh mạch chân (chi dưới) là bệnh gì?
Giãn tĩnh mạch (Varicose vein – VV): Là tình trạng tĩnh mạch có những biến đổi bất thường về giải phẫu, được đặc trưng bởi sự giãn bệnh lý (đường kính tĩnh mạch >3mm) của một hoặc một số tĩnh mạch nông.
Suy tĩnh mạch mạn tính (Chronic venous insufficiency – CVI): Là tình trạng bệnh lý trong đó có sự suy giảm chức năng của
hệ tĩnh mạch chi dưới do sự suy giảm chức năng của các van tĩnh mạch thuộc hệ tĩnh mạch nông và/hoặc hệ tĩnh mạch sâu. Bệnh có thể có tình trạng huyết khối tĩnh mạch sâu hoặc không.
Giãn tĩnh mạch mạng nhện, dạng lưới (Spider vein): Là tình trạng các tĩnh mạch nhỏ, nông bị giãn (<1mm) ở trong da hoặc dưới da.
Giãn tĩnh mạch chi dưới (Lower limb varicose veins) thường được gọi tắt là suy giãn tĩnh mạch là một biểu hiện phổ biến và có thể nhìn thấy của bệnh tĩnh mạch mạn tính.
Trong một nghiên cứu gần đây trên 77.000 bệnh nhân trên khắp Châu Âu, Châu Mỹ Latinh và Châu Á, tỷ lệ mắc bệnh giãn tĩnh mạch (CEAP loại C2 trở lên) là 45,3% ở phụ nữ và 34,5% ở nam giới. Tỷ lệ lưu hành bệnh khá cao đã gây lo ngại về gánh nặng y tế đặt ra cho các hệ thống y tế của các quốc gia. Theo dự đoán nhu cầu điều trị suy tĩnh mạch sẽ tăng lên trong những năm và thập kỷ tới khi dân số người già và người béo phì tiếp tục tăng theo tỷ lệ dân số nói chung.
Nguyên nhân gây bệnh giãn tĩnh mạch
Một vài nét về hệ thống tĩnh mạch chi dưới:
Hệ thống tĩnh mạch chi dưới là một phần của tuần hoàn chung đóng vai trò vận chuyển máu từ ngoại vi trở về tim. Có 2 hệ thống tĩnh mạch là tĩnh mạch nông và tĩnh mạch sâu.
- Hệ thống tĩnh mạch nông: Là các tĩnh mạch nằm ngay dưới da bề mặt da bao gồm tĩnh mạch dài và tĩnh mạch ngắn. Các tĩnh mạch này có vai trò vận chuyển máu từ bề mặt (da và mô dưới da) vào trong các tĩnh mạch sâu.
- Hệ thống tĩnh mạch sâu: Bao gồm tĩnh mạch xương chậu, tĩnh mạch xương đùi, tĩnh mạch khoeo và tĩnh mạch đùi sâu. Các tĩnh mạch sâu thường chạy song song với các động mạch tương ứng.
Hai hệ thống tĩnh mạch này được ngăn cách với nhau bởi các cơ và mô liên kết, chúng thông với nhau bởi một hệ thống tĩnh mạch thứ ba – các tĩnh mạch xuyên (perforating veins).
Các tĩnh mạch có van hình lưỡi liềm chia tĩnh mạch dài thành các đoạn. Các van này mở khi máu được đẩy về tim ngược chiều trọng lực và đóng lại ngay lập tức khi máu bắt đầu chảy ngược xuống dưới.
Bình thường, máu đi theo vòng tuần hoàn chung đi khắp cơ thể. Xuất phát điểm từ tim, máu được tim đập tống máu vào động mạch mang đầy oxy cho các cơ quan. Sau khi trao đổi khí và chất ở các mô cơ quan ở mao mạch, máu theo tĩnh mạch trở về. Tĩnh mạch chân với đặc điểm xa tim nhất do đó, cần có cơ chế đặc biệt để có thể đưa máu từ chân về tim. Theo sinh lý bình thường, máu từ tĩnh mạch chi dưới về tim theo 3 cơ chế:
- Một là nhờ lực đẩy của chân trong lúc đi lại. Khi chân đạp xuống bề mặt, một phản lực của bề mặt sẽ tác dụng lên gang bàn chân, truyền vào hệ thống các tĩnh mạch bàn chân và đẩy dòng máu đi lên. Một cơ chế bổ sung nữa là sự vận động gây co bóp cơ bắp chân và đùi, tạo ra lực đẩy máu hướng lên trên thắng trọng lực.
- Cơ chế thứ hai là lực hút lên được tạo ra khi hít thở. Sự hô hấp với sự giãn nở của lồng ngực kết hợp với sự phối hợp của các cơ, đặc biệt là cơ hoành tạo ra những chênh lệch áp suất khí động nhất định trong các kì hít vào, thở ra. Trong kì hít vào, lồng ngực mở ra, giúp cơ thể không chỉ có lực hút không khí từ ngoài vào và còn tạo lực hút cho máu từ tĩnh chi dưới hướng lên trên.
- Cơ chế thứ 3, cũng là cơ chế rất quan trọng, được coi như một sự tiến hóa thích nghi của loài người, đó là hệ thống van trong lòng tĩnh mạch. Hệ thống van này có cấu tạo chính là những nếp gấp lên của lớp niêm mạc nội mô thành tĩnh mạch. Cấu trúc của van cho phép máu đi từ dưới lên trên nhưng ngăn cản không cho máu chảy ngược xuống dưới. Số lượng van tĩnh mạch là không cố định, mỗi cá thể sẽ có số lượng van tĩnh mạch khác nhau.
Chỉ cần xảy ra bất thường của 1 trong 3 cơ chế trên, việc vận chuyển máu về tim sẽ bị rối loạn. Khi máu không thể về tim, nó sẽ ứ lại ở tĩnh mạch, từ đó gây ra tình trạng suy, giãn, dần dần dẫn đến giãn tĩnh mạch mạn tính.
Cơ chế gây bệnh suy giãn tĩnh mạch
Nguyên nhân gây suy giãn tĩnh mạch ở mức độ phân tử vẫn còn bị tranh cãi nhưng khiếm khuyết cơ bản về mặt giải phẫu đã được đồng thuận. Nguyên nhân là do van tĩnh mạch mất hoặc giảm khả năng đóng van ngăn dòng máu trào ngược dẫn đến các tĩnh mạch nông bị giãn ra. Yếu tố chính góp phần vào sự phát triển và tiến triển của chứng giãn tĩnh mạch là tăng huyết áp tĩnh mạch kéo dài từ đó làm tăng đường kính của các tĩnh mạch nông dẫn đến trầm trọng thêm sự suy sụp của hệ thống van.
Bất thường van
Suy hoặc mất khả năng đóng van dẫn đến sự bất lực của van và gây ra dòng trào ngược của máu. Từ đó có thể ảnh hưởng đến hệ thống tĩnh mạch sâu và tĩnh mạch nông và có thể là nguyên nhân nguyên phát hoặc thứ phát của giãn tĩnh mạch.
Bất lực van có thể là do sự yếu kém về phát triển trong thành tĩnh mạch dẫn đến sự mở rộng thứ phát của các van tĩnh mạch, dẫn đến bất lực van tim và suy giãn tĩnh mạch nguyên phát. Tình trạng này cũng dễ kéo theo huyết khối, phổ biến nhất trong hệ thống tĩnh mạch sâu; huyết khối tĩnh mạch sâu (DVT). Khi xuất hiện huyết khối tĩnh mạch sâu, máu chảy trong lòng tĩnh mạch cung cấp cho nội mô mạch máu oxy và dinh dưỡng bị ngăn lại, dẫn đến nội mô xung quanh các tĩnh mạch bị hoại tử và viêm. Tình trạng này có nguy cơ tái phát cao do tĩnh mạch thường bị sẹo và hẹp và do các van đã bị phá hủy. Nếu tái phát không xảy ra, máu buộc phải tìm một đường khác: Ví dụ, máu có thể bị đẩy ra khỏi hệ thống tĩnh mạch sâu thông qua hệ thống tĩnh mạch xuyên dẫn đến giãn các tĩnh mạch nông (giãn tĩnh mạch thứ phát).
Hiếm khi, suy giảm van van bẩm sinh, hoặc dị dạng động mạch là nguyên nhân gây suy giãn tĩnh mạch hoặc giãn tĩnh mạch mạn tính. Ví dụ, trong hội chứng Klippel-Trenaunay, có sự giảm âm tĩnh mạch sâu và một phức hợp tĩnh mạch được đặt bên cạnh hoạt động như dòng chảy tĩnh mạch chính của chi. Tất cả các triệu chứng và dấu hiệu của suy tĩnh mạch mạn tính là do tăng huyết áp tĩnh mạch cấp cứu do các quá trình bệnh lý khác nhau tác động lên các vi mạch của da và các mô dưới da.
Suy giảm trương lực cơ
Bất kỳ nguyên nhân gây suy giảm trương lực hoặc liệt cơ ví dụ như tuổi già, đột quỵ, tình trạng thần kinh cơ, viêm khớp và chấn thương hoặc ngăn chặn chuyển động mắt cá chân có tác động đặc biệt bất lợi đối với cơ chế lực đẩy từ bàn chân.
Tuần hoàn tĩnh mạch bị chèn ép
Ở những bệnh nhân bị suy giãn tĩnh mạch thường có bất thường tuần hoàn máu tĩnh mạch trong chân. Một số nguyên nhân có thể dẫn đến chèn ép tuần hoàn có thể là: Khối u, hội chứng Cockett, mang thai hoặc thể thao.
Bệnh nhân bị trào ngược tĩnh mạch nông nhẹ và bơm bắp chân vẫn hiệu quả có thể bù đắp cho điều này bằng cách tăng “thể tích đột quỵ” của bơm bắp chân và sản lượng. Điều này cho phép họ vẫn giảm áp lực xuống mức (gần) bình thường khi đi bộ. Tuy nhiên, trào ngược nghiêm trọng và bơm cơ yếu có thể lấn át hệ thống sâu và dẫn đến tăng huyết áp tĩnh mạch kéo dài và thay đổi da của bệnh nhân suy giãn tĩnh mạch mạn tính.
Bệnh suy giãn tĩnh mạch chân có nguy hiểm không?
Giãn tĩnh mạch là bệnh lí có thể dẫn đến tình trạng nổi rõ và phình to của các tĩnh mạch chân. Đôi khi, tình trạng này chỉ ảnh hưởng đến vấn đề thẩm mĩ, thường là giãn tĩnh mạch mạng nhện. Giãn tĩnh mạch có thể ảnh hưởng đáng kể đến chất lượng cuộc sống. Nhẹ nhàng nhất, vấn đề thẩm mĩ ảnh hưởng đến 70% những người mắc suy giãn tĩnh mạch.
Tuy nhiên, giãn tĩnh mạch và tĩnh mạch mạng nhện khác nhau, giãn tĩnh mạch có thể dẫn đến các vấn đề sức khỏe trầm trọng hơn. Đặc biệt khi giãn tĩnh mạch có kèm triệu chứng đau có thể là báo hiệu của một tình trạng nặng nề hơn.
Giãn tĩnh mạch kèm đau có thể là một dấu hiệu của một vấn đề nghiêm trọng hơn, như: Huyết khối, loét hoặc nhiễm trùng da. Những nguy hiểm tiềm ẩn sau có thể xảy ra nếu suy giãn tĩnh mạch không được điều trị:
- Sưng chân – Khi áp lực tích tụ trong tĩnh mạch, chất lỏng trong lòng mạch có thể rò rỉ vào các mô xung quanh, gây sưng. Dấu hiệu sưng có thể bao gồm cảm giác căng cứng trên da hoặc các vết lằn da sau khi tháo tất hoặc giày. Trong trường hợp nghiêm trọng hơn, bàn chân có thể sưng lên khá lớn. Thậm chí, huyết tương có thể thoát ra khỏi da. Nếu đã sử dụng các biện pháp như vớ nén mà chân vẫn sưng, da có thể trở nên cứng hoặc thay đổi màu da.
- Loét da – Một khi da có sự đổi màu, khả năng chữa lành vết thương bị suy giảm. Nguyên nhân là do các mô bị sưng hạn chế dòng chảy của chất dinh dưỡng và oxy đến các mô liên qua. Sự giảm dinh dưỡng liên tục trên các mô cũng có thể ngăn ngừa chữa lành, tạo ra vết loét không lành.
- Nhiễm trùng da – Khi các mô bị kéo căng do sưng, điều này cản trở cơ chế bảo vệ tự nhiên của cơ thể chống lại nhiễm trùng. Những vi khuẩn thường trú trên da có thể xâm nhập vào cơ thể, gây nhiễm trùng da. Sưng có thể tăng và thường sẽ có một khu vực đỏ nóng.
- Chảy máu – Trong giãn tĩnh mạch, lượng máu trong mạch lớn hơn so với bình thường. Nếu tĩnh mạch bị đứt, có thể có một lượng chảy máu đáng kể. Hoặc, xuất huyết dưới da tạo ra những vùng thâm. Chảy máu cũng lâu lành hơn so với người thường.
- Viêm tắc tĩnh mạch – Sự bất thường của vận chuyển máu trong mạch có thể gây ra hình thành các cục máu đông. Có tới 3% số người bị giãn tĩnh mạch sẽ phát triển cục máu đông.
- Huyết khối tĩnh mạch sâu – chiếm khoảng 25% trong số bệnh nhân có cục máu đông trong giãn tĩnh mạch. Huyết khối tĩnh mạch sâu (DVT) là một tình trạng y tế nghiêm trọng cần điều trị cấp cứu. Chân có thể bị sưng, nóng, đỏ và đau. Nguy cơ lớn nhất là một phần hoặc toàn bộ cục máu đông có thể vỡ ra và di chuyển đến phổi, gây ra tình trạng đe dọa tính mạng được gọi là thuyên tắc phổi.
Trên đây là những nguy cơ tiềm ẩn có thể gặp phải nếu như không điều trị hay coi thường bệnh. Do vậy, hãy luôn lắng nghe cơ thể và điều trị bệnh tích cực.
Những ai thường mắc phải giãn tĩnh mạch chi dưới?
Tỉ lệ mắc suy giãn tĩnh mạch là khá cao trong dân số (Khoảng 70%). Đây là bệnh có khá nhiều yếu tố nguy cơ, khiến cho tỷ lệ mắc bệnh ngày càng tăng.
Giãn tĩnh mạch là một rối loạn di truyền. Các gen quy định nhiễm sắc thể (không phải nhiễm sắc thể giới tính) bị thay đổi bởi một số yếu tố môi trường. Ví dụ, nội tiết tố nữ khác nhau estrogen và progesterone, kích hoạt gen. Lao động nặng, béo phì và đứng lâu cũng có thể kích hoạt gen theo thời gian. Một thử nghiệm lâm sàng đã chỉ ra rằng: Gần 50% bệnh nhân suy tĩnh mạch có tiền sử gia đình mắc bệnh; Khả năng bạn bị giãn tĩnh mạch là hơn 90% nếu cả bố và mẹ đều mắc bệnh; Trong gia đình có bố hoặc mẹ suy giãn tĩnh mạch thì Con gái có 60% nguy cơ và con trai có 25% nguy cơ mắc bệnh.
Giới tính nữ: 1 nghiên cứu tiến cứu bao gồm 290 người tham gia cho thấy ở nữ giới tỉ lệ mắc bệnh là cao hơn và nguy cơ tiến triển bệnh cũng nhanh hơn. Giãn tĩnh mạch ảnh hưởng đến phụ nữ nhiều hơn nam giới: 55% phụ nữ và 45% nam giới.
Tuổi: Tuổi cao kèm theo sự suy giảm của hệ thống tuần hoàn và cơ là các bệnh mắc kèm và lối sống tĩnh tại khác sẽ là điều kiện để phát triển bệnh suy giãn tĩnh mạch. Theo một tổng quan trong Guidelines của NICE, ước tính 41% phụ nữ trên 50 tuổi bị giãn tĩnh mạch.
Chỉ số khối của cơ thể (BMI): Các nghiên cứu tiến cứu đã chỉ ra rằng, phụ nữ thừa cân vừa phải có nguy cơ mắc bệnh giãn tĩnh mạch tăng 50%. Phụ nữ có chỉ số BMI lớn hơn 30 có khả năng bị giãn tĩnh mạch gấp 3 lần so với người có BMI <30.
Ánh nắng mặt trời (tia UV) cũng được cho là một yếu tố nguy cơ gây suy giãn tĩnh mạch. Sức nóng từ mặt trời có thể làm cho các tĩnh mạch giãn ra, mở rộng gây ra chứng tắc tĩnh mạch. Rối loạn tĩnh mạch là khi các tĩnh mạch sưng lên vì chúng chứa nhiều máu hơn nên chảy qua tĩnh mạch. Với sự gia tăng của máu, các tĩnh mạch sẽ phát triển kích thước lớn hơn và rất có thể bị tổn thương nhiều hơn. Do đó, những người thường xuyên tiếp xúc trực tiếp với ánh sáng mặt trời cũng có nguy cơ mắc suy giãn tĩnh mạch chân cao hơn.
Mang thai làm tăng nguy cơ phát triển nhện và giãn tĩnh mạch: Do bản thân việc mang thai đã làm ứ trệ tuần hoàn chi dưới do áp lực của thai nhi gây lên huyết động.
Một số yếu tố khác như công việc yêu cầu đứng quá lâu hoặc ngồi quá lâu, các thức ăn nhanh cũng được tổng kết là tăng nguy cơ mắc suy giãn tĩnh mạch.
Triệu chứng của suy giãn tĩnh mạch chi dưới
Các triệu chứng phổ biến nhất và dễ nhận thấy nhất khi mắc bệnh giãn tĩnh mạch như: Chân cảm thấy nặng nề và sưng lên, đặc biệt là vùng quanh mắt cá chân. Da cũng có thể cảm thấy căng tức hoặc ngứa. Các triệu chứng thường trở nên tồi tệ hơn vào cuối ngày – đặc biệt là sau khi ngồi hoặc đứng trong thời gian dài. Giãn tĩnh mạch đôi khi gây đau hoặc chuột rút ở cơ bắp chân vào ban đêm. Thời tiết ấm áp thường làm cho các triệu chứng tồi tệ hơn.
Thay đổi da chi dưới
Thay đổi da chi dưới (như sắc tố hoặc chàm) được cho là do suy tĩnh mạch mạn tính. Da chân của bệnh nhân thay đổi thường liên quan đến tăng huyết áp tĩnh mạch hơn nguy cơ phát triển loét chân tĩnh mạch. Do đó, bệnh nhân nên xem xét điều trị tăng huyết áp.
Chảy máu tĩnh mạch
Chảy máu do giãn tĩnh mạch có thể đe dọa tính mạng và cần được xử trí ngay lập tức. Những bệnh nhân có tiền sử xuất huyết tĩnh mạch nhỏ có thể dẫn đến nguy cơ tái xuất huyết với tình trạng nặng hơn là rất cao.
Giảm khả năng chữa lành vết loét tĩnh mạch chân
Một vết thương hở ở vùng da dưới đầu gối không lành trong vòng 2 tuần là hiện tượng gợi ý bệnh động mạch hoặc tĩnh mạch.
Điều trị giãn tĩnh mạch chân
Quy trình điều trị suy giãn tĩnh mạch chân cần trải qua 3 bước cơ bản: Đánh giá tình trạng bệnh, Điều trị, Đánh giá lại đáp ứng của bệnh nhân với liệu pháp điều trị.